Dünya’dan uzaya 1957 yılından bu yana binlerce roket ve uydu fırlatıldı. Bunların birden fazla hala uzayda kalmaya devam ederken, gelecek süreçte daha fazlasının uzaya fırlatılmasının kelam konusu olduğu biliniyor. Bu durum, uzay çöplerini artırırken, fırlatılan roket ve uyduların vakitle çarpışma riskini doğuruyor.
Gök taşlarının yanı sıra yörüngede insan imali çöpler de bulunuyor. Bunlar artık kullanılmayan uydu ve uzay araçları, fırlatma aracı rampaları ve ayrışma modüllerini içeriyor.
Dünya’ya birkaç 100 kilometre yakındaki kimi cisimler, atmosfere birkaç yıl sonra geri girebiliyor. Bunların birden fazla atmosfere girerken sürtünmeden ötürü yanarak yok oluyor. Lakin 36 bin kilometreden fazla irtifada bulunan çöp ve uydular, Dünya’nın etrafında yüzlerce ve hatta binlerce yıl dönmeye devam edebiliyor.
İki uydunun çarpışarak birçok uzay çöpüne neden olmasının yanı sıra ABD, Çin ve Hindistan üzere birtakım ülkeler, kendi uydularını yok etmek için füze kullanabiliyor. Bu da yörüngeye binlerce modülün yayılmasına sebep oluyor.
UYDULAR İÇİN TEHDİT UNSURU
Şu an yörüngedeki uzay çöpleri, keşif teşebbüslerine büyük risk teşkil etmese de yörüngedeki öbür uydular için büyük tehdit ögesi olarak görülüyor.
Bir Fransız uydusu, 1996’da 10 yıl evvel patlayan bir roketten kalan kesimler tarafından darbe aldı. Çin, Ocak 2007’de uydu savar testinde, eski bir meteoroloji uydusunu füze ile yok etti ve 3 bin 500’den fazla kesimin yörüngeye dağılmasına neden oldu. Bu olay, takip edilebilir cisim oranını yüzde 25 artırdı.
İki uydunun çarpıştığı birinci kaza 10 Şubat 2009’da meydana geldi. Özel Amerikan Bağlantı Uydusu “Iridium-33” ile Rus askeri uydusu “Kosmos2251” çarpıştı. İki uydu da yok olurken, 2 bin 300’den fazla modül açığa çıktı ve bunlardan kimileri tekrar Dünya’nın atmosferine girerek yok oldu. Mart 2021’de Çin uydusu, çarpışmanın akabinde modüllere ayrıldı.
Uydular, hareket alanlarındaki uzay çöplerinden kaçınmaya ve böylelikle darbe almamaya çalışıyor. Her yıl yüzlerce çarpışmadan kaçınmak için Memleketler arası Uzay İstasyonu (UUİ) dahil olmak üzere tüm uydular hareket etmek zorunda kalıyor.
UYDULARIN SAYISI ARTTIKÇA ÇARPIŞMA RİSKİ DE ARTIYOR
ISS, 1999’dan bu yana 25 kere uzay çöplerinden kaçınmak için hareket yaptı. Avrupa Uzay Ajansının bir uydusu da Eylül 2019’da büyük bir uydu grubuyla çarpışmadan kaçınmak için birinci hareketini yaptı.
UUI, 2021’de Rusya’nın yaptığı uydu savar füze testinden kaynaklanan uzay çöpü nedeniyle çarpışmadan kaçınmak için hareket yapmak zorunda kaldı. Kasım 2021’de UUİ astronotları, uzay istasyonu bir uzay çöpünün yakınından geçerken nakil uzay aracında sığındı.
Çin’in de bilimsel müşahede uydusu, Ocak 2022’de Rusya’nın bu testinden dolayı çarpışma tehlikesi yaşadı.
Şirketlerin, bilhassa internet kullanımı için yeni uydu kadrolarını uzaya fırlatma planları, uzay çöplerinin artmasına neden olabilir. Bu durumda yörüngede 50 bin daha uydu hareket etmeye başlayabilir ve bu da uzun vadede daha çok çarpışmadan kaçınma hareketini gerektirebilir.
KESSLER SENDROMU
NASA bilim insanlarından Donald Kessler, 1978’de yörüngede çok fazla uzay çöpü birikmesi halinde zincirleme bir tesir yaratabileceğini, daha fazla cismin çarpışarak yeni uzay çöpleri oluşturabileceğini öne sürdü.
Kessler, bunun sonucunda da Dünya yörüngesinin ileride kullanılamaz hale gelebileceğini sav etti. Bu fikir, çok gözükse de kimi uzmanlar bunun bir çeşidinin bir gün gerçekleşebileceğinden kaygı duyuyor. Bu nedenle bu durumdan kaçınılması gerektiği belirtiliyor.
YÖRÜNGEDE 28 BİN 160 CİSİM BULUNUYOR
Avrupa Uzay Ajansı’nın datalarına nazaran, 60 yıldan daha uzun müddettir devam eden uzay faaliyetleri çerçevesinde 6 bin 50’den fazla roket fırlatıldı ve bu, yörüngede 56 bin 450 takip edilebilir cisme neden oldu.
Bu cisimlerin yaklaşık 28 bin 160’ı uzayda kaldı ve bunlar, ABD Savunma Bakanlığına bağlı global Uzay Gözetleme Ağı (SSN) tarafından takip ediliyor. Bunların yaklaşık 4 bini faal uydu misyonu görüyor.
SSN, bilhassa alçak yörüngedeki 5-10 santimetre ortası ile 30 santimetre ile 1 metre ortasında değişen jeostatik irtifadaki cisimlere odaklanıyor.
1961’den bu yana yörüngede 560’tan fazla parçalanma olayı kaydedildi. Bunların sırf 7’sinin çarpışma ve uzay araçlarının patlaması sonucu oluştuğu belirtiliyor. Lakin gelecekte uzay çöplerinin kaynağının yüklü olarak çarpışmalar olması bekleniyor.
Bugün yıllık fırlatma sayısının 110 civarında olması ve yılda 10-11 kere kırılma/parçalanma yaşanmasıyla uzaydaki çöplerin sayısının artması iddia ediliyor. Çöplerin artmasıyla da çarpışma ihtimali artıyor ve bu da yörüngede oluşacak modülleri artırarak daha da fazla çarpışma riski doğuruyor.
BİRLEŞMİŞ MİLLETLER TALEBİ
Birleşmiş Milletler (BM), tüm şirketlerden vazifesi sona eren uyduların 25 yıl içerisinde yörüngeden kaldırılmasını talep ediyor. Lakin birtakım uyduların misyonları baştan başarısız olduğunda bu durum karışıklığa neden oluyor. Bu durumda çoklukla uyduların atmosfere sokularak yanıp yok olması metodu tercih ediliyor. Uzmanlar, faal olmayan uyduların yörüngeden kaldırılması durumunda gelecekte yörüngedeki uzay çöpü meselesinin hafifletilebileceğini belirtiyor. (AA)